Voor vandaag...

Nu dat ik de liefde voel

Nu dat ik liefde voel
Hecht ik belang aan geuren. 
Nooit eerder hechtte ik belang aan 't geuren van een bloem. 
Maar nu ruik ik de geur van bloemen alsof ik iets nieuws zag.
Ik weet wel dat ze geurden, zoals ik weet dat ik bestond. 
Dat zijn de dingen die men weet van buiten. 
Maar nu weet ik het met de adem van achter in mijn hoofd.
Nu smaken mij de bloemen op papillen waarmee men ruikt. 
Nu word ik wakker, soms, en ruik nog voordat ik zie.

Fernando Pessoa

Als je kindje hoogsensitief is

Er gaat geen week voorbij of ik krijg wel een aantal mailtjes van bezorgde ouders die vinden dat hun kindje opvallend gevoelig is. Er wordt dan onder meer gevraagd om advies, om coachingsessies en om artikelen, maar wat die ouders eigenlijk willen is dat hun twijfels en onzekerheden worden weggenomen. 

Het eerste wat ik altijd vraag is of ze de HSP-test voor kinderen hebben gedaan. Vervolgens vraag ik of ze weten dat hooggevoeligheid of hoogsensitiviteit een erfelijke karaktertrek is, hetgeen impliceert dat een van de ouders, of beiden, ook hooggevoelig is... Wanneer geen van beiden zich in het profiel van HSP-er herkent, kan dat betekenen dat hooggevoelig zijn nooit een probleem is geweest, maar het kan ook zo zijn dat de extreme gevoeligheid al van jongs af aan onderdrukt is geweest of dat, inderdaad, geen van beide ouders HSP is en dat er met je kindje iets anders aan de hand is. Dit artikel is echter geschreven voor ouders van hooggevoelige kinderen. 

Een baby, elke baby, of hij later hooggevoelig blijkt te zijn of niet, is een wonder op zich dat aanvankelijk één groot waarnemingsorgaan is; een klein mensje dat niet anders kan dan alles vanuit zijn omgeving in zich opzuigen. Alles komt bij het baby'tje binnen zonder dat hij het vermogen heeft om zich voor bepaalde (onaangename) prikkels af te sluiten. Een klein kind, van pasgeborene tot peuter, kan niet oordelen (om te oordelen heb je eigen ervaringen nodig) en kan niet vergelijken (ook daarvoor moet je eigen ervaringen hebben opgedaan), het kan alleen maar zien, horen, registreren en nabootsen. Het beseft nog niet eens dat het een op zichzelf staand organisme is maar gaat nog helemaal op in de omgeving waarmee het één is, zoals het ook in de moederbuik één was met de moeder. Pas wanneer het, zo op driejarige leeftijd 'ik' begint te zeggen, is dit het teken dat het zich begint te realiseren dat het 'iemand anders' is. 

Is een baby hooggevoelig dan zal hij nog veel meer informatie in zich op zuigen. Hoewel alle kindertjes gevoelig zijn voor lawaai, fel licht, extreme temperaturen (denk aan de fles en de potjes), en harde en schurende stoffen, zijn hoogsensitieve kindjes dat in nog veel sterkere mate. Het ligt dus voor de hand dat je hier als ouder en opvoeder sterk rekening mee zult moeten houden, en dat je erop moet letten dat je kindje niet overprikkeld raakt. Dat kun je doen door zijn omgeving rustig te houden, geluidsoverlast (dus ook muziek en tv waar het kindje echt niet op zit te wachten) te beperken, hem niet in schel en fel licht te plaatsen (denk ook aan de zon!), erop te letten dat zijn kamertje en ook zijn voeding niet te warm of te koud is en hem kleding van zacht katoen te geven en daar de schurende etiketjes uit te verwijderen. Ook ten aanzien van het speelgoed kun je veel doen: zo genieten natuurlijke materialen (eerst zachte stoffen en later hout) de voorkeur boven hard en kil plastic. 

Dit om te beginnen. Verder zou ik nog iets willen zeggen over het mee naar buiten nemen van je kindje. Persoonlijk ben ik een voorstander van die draagzakken waarmee je je baby tegen je lichaam aan kunt houden, en dat zeker in het begin. En bij 'begin' denk ik ook dat het geen goed idee is om je kleine HSP'tje al direct mee naar buiten te nemen. Ik raad je aan om daarmee te wachten tot hij iets van een maand oud is; bij mijn kinderen die beide hooggevoelig zijn, heb ik ermee gewacht tot ze zes weken oud waren. Dit kan overdreven lijken, maar bedenk dat het kind dat lange tijd volledig beschermd en omhuld in je buik heeft geleefd bij zijn geboorte geen flauw besef heeft van waar het terecht is gekomen en dat alles ineens zonder ook maar enige filter of bescherming regelrecht bij hem naar binnen knalt. Die ervaring moet voor elke pasgeborene behoorlijk overweldigend zijn, maar voor een mini HSP'tje moet dat regelrecht angstaanjagend zijn. In die zin is het dus niet geheel overdreven om hem niet in één keer, maar stapje voor stapje vanuit zijn vertrouwde omgeving, zijn comfortzone -zijn kamertje en later het huis- stukjes van de buitenwereld te laten zien. 

Terugkomend op die draagzakken... Die vind ik zo belangrijk omdat het kindje, jouw kindje, lekker contact kan maken met het lichaam van zijn moeder, dat lichaam waarin hij zo lang heeft geleefd en dat hem zo vertrouwd is. De nabijheid van jouw lichaam, jouw hartslag, zal hem een gevoel van zekerheid en veiligheid geven. Zekerheid en veiligheid zijn ongelooflijk belangrijk voor de kleine HSP'er. Het kleintje komt op de wereld zonder ook maar enig besef van concepten als Goed en Slecht, of Mooi en Lelijk; voor hem is alles zoals het is. Alles IS. Hij heeft nog geen onderscheidingsvermogen. Later zul je nog kans genoeg hebben om hem te leren dat niet iedereen even goede bedoelingen heeft, maar zo lang hij nog zo piep is zul je echt alles moeten doen om hem het gevoel te geven dat de wereld oké is, dat er over hem gewaakt wordt, dat hij veilig is en, vooral, dat er van hem wordt gehouden. We dragen hem dicht tegen ons lichaam zodat hij onze vertrouwde geur kan opsnuiven, ons hart kan voelen slaan en ons gezicht als referentiepunt kan zien. 

Kun je hem om wat voor reden dan ook niet zo tegen je aan dragen, leg hem dan in een wagen van waaruit hij je kan zien. Waak ervoor om je HS kindje in wagens te vervoeren waarin zijn blik op de wereld is gericht want dan raakt hij niet alleen snel overprikkeld (huilen!) hij zal zich ook totaal onveilig en onbeschermd voelen. Dit geldt ook voor wagentjes waarin je kindje, al wat ouder, kan zitten. Er komt bij dit soort wagentjes echt veel te veel informatie bij hem binnen... 

Je kindje wordt ouder. Ben jij de hooggevoelige ouder, vertrouw dan altijd op je intuïtie. Let altijd op de hoeveelheid prikkels die je kind te verteren krijgt. Maak hem stapsgewijs vertrouwd met de grote wereld. Neem hem niet mee naar plaatsen waar jij je onplezierig voelt (winkelcentra, drukke feesten, openbare gelegenheden...) en zorg ervoor dat hij voldoende slaap krijgt. Dat laatste is zo ongelooflijk belangrijk. Als hij naar de crèche of het kleuterklasje gaat, zoek dan een klein klasje; hoe kleiner hoe beter (minder prikkels). Als ze daar voorstander zijn van veel spelen en minder intelectualiseren, des te beter. Hoe meer aandacht ze hebben voor spelletjes, sprookjes vertellen, zingen, schilderen of tekenen en muziekmaken met instrumenten, des te gezonder je kindje zich zal ontwikkelen. Besef dat contact met de natuur onmisbaar is in de opvoeding van je kind. Leer hem schoonheid en goedheid waarderen, en zeg vooral nooit dingen als 'Niet huilen, dat doet geen pijn,' 'Je moet je niet zo aanstellen, huilen is voor zwakkelingen,' of 'Kijk eens hoe Pietje van zich af weet te bijten, dat zou jij ook moeten leren.' Hou er rekening mee dat zijn gevoel zijn realiteit is; voor hem is het wáár. Zijn emoties bagatelliseren heeft grote gevolgen voor zijn latere gevoel van eigenwaarde en kan ertoe leiden dat hij zich later zal gaan schamen voor wie en hoe hij is en dat hij zich mogelijk ook schuldig gaat voelen omdat hij zichzelf ziet als  'onder de maat.' Probeer uit te leggen dat niet alle kinderen hetzelfde zijn, dat jezelf met anderen vergelijken niet de manier is, maar dat het gaat om samenwerken en aanvaarding. Dat anders zijn in het geheel niet betekent dat je hoe dan ook minder zou zijn. 

Heb je de mogelijkheid, geef je kind dan een huisdier om voor te zorgen. De zorgplicht kan met iets kleins beginnen, bijvoorbeeld één keer per dag vers water, tot uitlaten of de bak verschonen. Het is duidelijk dat de verzorgingstaak in overeenstemming moet zijn met zijn mogelijkheden; hij moet zich er sterker door gaan voelen en niet het idee krijgen dat hij niet goed genoeg zou zijn! 

Laat het een instrument bespelen als dat kan. En waak er hoe dan ook voor dat hij niet te lang (rekbaar begrip uiteraard) voor de computer zit of met de tablet speelt. In die zin is ook te veel TV-kijken geen goed idee. Probeer daarentegen liever, en in kleine doses, het sociale contact te bevorderen evenals de liefde voor het lezen van mooie boeken. 

Bedenk dat veranderingen voor elke HPS'er een uitdaging zijn, maar dat veranderingen voor het HS kind nog veel moeilijker te verteren zijn omdat hij over een nog veel kleiner refentiekader beschikt. Probeer je kind daarom zo veel mogelijk voor te bereiden op nieuwe situaties en bedenk dat hij over elke nieuwigheid (andere school, verhuizing, scheiding, gezinsuitbreiding) enorm in de stress kan schieten. Ga, indien mogelijk, eerst met hem op verkenning of speel een rollenspel... Ga eerst kijken op een nieuwe school of in de nieuwe buurt. Kunnen jij als moeder en zijn vader niet langer bij elkaar blijven, leer hem dan die vader te respecteren ook al zou jij hem het liefste nooit meer zien. Ja, dat kan heel moeilijk zijn, maar daarmee geef je hem wel een enorm geschenk mee voor zijn latere leven... 

Elk kind is bijzonder, van de kinderen hangt onze toekomst als mensheid af. Hoogsensitieve kinderen zijn een tikje extra bijzonder. Ik beschouw ze als de wakers over onze cultuur, over de menselijke waarden, over de kunst en over de natuur, simpelweg omdat ze daar extra gevoelig voor zijn. In die zin waken ze over het welzijn van de aarde en al wat daar groeit en bloeit, over plant, mens en dier. Daarom raad ik jullie vanuit het diepst van mijn hart: begeleid de gevoeligheid van je kind als de gave die het is, doe wat in je vermogen ligt om ervoor te zorgen dat je kind zich sterk en zelfverzekerd kan voelen opdat hij zich volledig en evenwichtig kan ontplooien tot een bewust en wakker mens waar de wereld mee gediend is.

Test voor hoogsensitieve kinderen

Wie mijn werk een beetje kent weet misschien dat we in Spanje de "Vereniging voor hooggevoelige mensen" (Asociación de Personas Altamente Sensibles) hebben opgericht en dat we als voornaamste doelstelling het verspreiden van kennis omtrent deze trek hebben. Daartoe bezoeken we onder meer scholen waar we ouders en docerend personeel de onderstaande test aanreiken.

Waar het ons als vereniging primair om gaat is duidelijk maken dat hooggevoelig of hoogsensitief zijn geen stoornis is maar een karaktertrek; het is zoals je bent en dat is goed. Dat het soms lastig kan zijn zal niemand ontkennen, maar daar is vaak veel aan te doen. In een volgend artikel zal ik ten aanzien van dat laatste enkele tips verstrekken.

Hooggevoeligheid bij kinderen, een test voor ouders en opvoeders

Het kind... 

• schrikt snel  

• klaagt nog al eens over knellende kleding, schurende stoffen en/of etiketjes in de nek, naadjes in sokken die pijn doen... 

• is in de regel niet blij met (onverwachte) grote verrassingen 

•  leert meer van een rustige correctie dan van strenge straffen en huilt wanneer men tegen hem schreeuwt 

• lijkt de gedachten van mensen te kunnen lezen 

• gebruikt wijze woorden voor zijn leeftijd 

• ruikt "luchtjes" die anderen ontgaan 

• heeft een apart gevoel voor humor 

• is sterk intuitief 

• kan na een spannende, drukke en volle dag moeilijk in slaap komen 

• heeft moeite met grote veranderingen (verhuizing, scheiding, nieuwe school, broertje/zusje erbij) 

• wil andere kleren aan wanneer de kleren die hij aan heeft nat zijn of vol zitten met zand 

• stelt veel vragen 

• neigt tot perfectionisme 

• neemt verdriet en pijn waar bij anderen 

• geeft de voorkeur aan rustige spelletjes en/of aan lezen 

• stelt diepzinnige vragen 

• klaagt snel over pijn (lage pijndrempel) 

• voelt zich niet prettig op plaatsen met veel lawaai of met veel mensen 

• neemt kleine veranderingen waar (nieuw kapsel, nieuwe schoenen, "iets" nieuws in het algemeen)  

• kijkt de kat uit de boom; zal in het algemeen lang aarzelen alvorens een beslissing te nemen 

• levert betere prestaties wanneer hij vertrouwd is met de mensen om hem heen  

• blokkeert wanneer hij in het middelpunt van de aandacht staat (voor het bord komen, een spreekbeurt, enzovoort) 

• heeft diepe, intense emoties en raakt snel van streek 

• heeft moeite bij het bepalen en handhaven van zijn grenzen 

• kan moeite hebben met de concentratie (te veel informatie blokkeert)  

• houdt veel van (huis)dieren en natuur 

• heeft nog al eens denkbeeldige vriendjes 

• kan liefkozingen afwijzen wanneer hij moe, gestresst en vol nieuwe indrukken zit 

• is snel zenuwachtig en gestresst bij proefwerken, tests, examens... 

• is weinig competitief 

• valt liever niet op 

• kan last hebben van pesten, of kan ter compensatie, zelf gaan pesten

HSP en extrovert 

Een klein percentage van hooggevoelige mensen en mensjes is extrovert. Deze mensen vallen juist op door een onrustig en druk gedrag waarbij voortdurend de grenzen worden opgezocht. We zien dan een kind dat niet gehoorzaamt, dat dwars ligt en streken uithaalt en de populaire bink probeert uit te hangen, om dan ten slotte van pure uitputting als het ware in te storten. Dat instorten leidt tot vrijwillige isolatie, soms ook ziekte, waarin weer nieuwe krachten worden opgedaan en 'het spel' weer van voren af aan begint.

Deze test is gebaseerd op het boek "The Highly Sensitive Child" van Elaine Aron, en is aangevuld met een aantal punten uit eigen ervaring als HSP en coach.

HSP: een nieuw jaar met nieuwe mogelijkheden

Heb jij er ook een? Zo'n lijstje met goede voornemens? Ga je ervan uit dat dit jaar een veel beter jaar gaat worden dan 2014? Dit jaar zul je eindelijk de moed en de kracht weten op te brengen om uit die behaaglijke comfortzone te komen en worden al die positieve veranderingen die je hebt voorgenomen een feit. Ga je stoppen met roken? Afvallen? Je inschrijven voor yoga of het leren van een vreemde taal? Aanmerkelijk meer tijd vrijmaken om door te brengen met je kinderen, partner, ouders of goede vrienden? Je kasten opruimen? De eerste stap doen op weg naar het uitpraten van dat akelige conflict met Annet die jarenlang je beste vriendin was? Een hondje uit het asiel adopteren? Je boek schrijven?

Ik ken veel mensen die dit soort lijstjes aanleggen, en van die mensen zijn er echt maar een paar die het voor elkaar krijgen om hun doel(en) te verwezenlijken. In het verleden heb ik ook wel eens een paar dingen opgeschreven. Waarom ik dat deed weet ik niet precies, misschien omdat het een traditie is, maar misschien ook -en dat bedenk ik terwijl ik dit schrijf- omdat het opschrijven van je voornemens zoiets is als iets met jezelf afspreken. Het heeft iets van een contract afsluiten met jezelf, en als je een contract hebt dan moet je je er ook aan houden. Dat geldt tenminste voor mij: voor mij is een contract iets 'heiligs' waar je je aan moet houden. Met andere woorden, voor mij heeft een contract rechtstreeks te maken met mijn waarden. Dus als ik van te voren niet zeker weet of ik me aan een contract kan houden, kan ik er maar beter niet aan beginnen. En wat ik me nu óók realiseer, is dat mijn waarden, mijn principes, voor mij zwaarder wegen dan mijn doelen. En dit, het verband tussen waarden en doelen, is het onderwerp van de eerste nieuwsbrief van dit jaar.

Waarden

Wat waarden zijn zou je als volgt kunnen definiëren: 'Waarden zijn de richtlijnen van ons leven die bepalend zijn voor ons gedrag.' Zonder waarden zouden al die kleine en grote dingen die we dagelijks ondernemen in feite zinloos zijn. We kunnen dus wel stellen dat waarden als de aanhoudende grondtoon voor onze gedragspatronen zijn, als iets wat op de achtergrond altijd aanwezig is en dat van invloed is op alls wat we doen en zeggen en ook denken. Het is dus niet iets wat er even is, wat even oplicht, zeg maar, en dan weer is afgelopen. In die zin is duidelijk dat een 'waarde' nooit op je lijstje met goede voornemens kan staan want, is je voornemen eenmaal een feit, heb je iets eenmaal gedaan, dan kun je het van je lijstje schrappen.  Principes zijn blijven en zijn bepalend voor je handelingen, je houding, je instelling en je mening.

Staat er dus op je lijstje met goede voornemens 'Meer tijd doorbrengen met de kinderen' dan ligt daar naar alle waarschijnlijkheid een waarde als 'een goede ouder zijn' aan ten grondslag. In die zin is meer tijd doorbrengen met de kinderen dus het gevolg van wat voor jou een vereiste is van een goed ouderschap. In die zin zul je ook andere dingen wel of niet doen, zoals geen of weinig snoep maar goed eten geven, erop letten dat je kind voldoende slaap krijgt, warm genoeg is aangekleed zodat het geen kou hoeft te lijden, tijdig de luiers verschonen, enzovoort. Het gedrag dat jij als ouder nastreeft is dus het resultaat van de waarde van wat voor jou een goed ouderschap is.

Op dezelfde manier zou je kunnen zeggen dat populaire voornemens zoals, bijvoorbeeld, 'afvallen' of 'stoppen met roken' het resultaat zijn van een waarde als 'mijn lichaam is mijn tempel en daar wil ik goed voor zorgen.' Het willen uitpraten van een ruzie kan het resultaat zijn van een principe als 'een zuiver geweten hebben'.

Het is belangrijk om te weten wat jouw waarden zijn. Een manier om daar achter te komen is door stil te staan bij de verschillende aspecten van je leven en je af te vragen hoe je wilt zijn, wat voor mens je wilt zijn. Hoe wil je zijn als zoon/partner/broer of zus/ouder/vriend of vriendin/buur/collega... Hoe wil je zijn als mens? Met het opschrijven van je ideaalbeeld als mens verkrijg je een beeld van je waarden, van je principes. Met andere woorden: waarden hebben rechtstreeks te maken met de mens die je wilt zijn, met de mens die handelt in overeenstemming met datgene wat voor jou in jouw leven van belang is.

De bonus die je daarmee binnenhaalt is dat je, wanneer het je lukt om in overeenstemming met je waarden te leven, steeds meer zin aan je bestaan zult kunnen ontlenen en dát heeft weer tot gevolg dat je minder last zult hebben van stress. En hoe minder stress, hoe beter de HSP'er zich voelt! Hoe meer je in overeenstemming leeft met je waarden, hoe minder last je zult hebben van stress, zenuwen en zorgen aangezien je altijd zo veel mogelijk zult kiezen voor de dingen die bij je horen en die dus bevordelijk zijn voor je innerlijke rust en vermogen tot acceptatie.

Doelen

Het verschil tussen doelen en waarden is niet voor iedereen even duidelijk. Doelen en waarden hebben met elkaar te maken, maar ze zijn niet hetzelfde. Behoor jij tot die groep mensen die elk nieuw jaar een lijstje met goedevoornemens maakt, dan wil je natuurlijk ook graag dat die voornemens realiteit worden. In dat geval is het een goed idee dat je leert onderscheiden tussen het een en het ander en dat je elk van je voornemens koppelt aan de onderliggende waarde. Als je duidelijk hebt dat je met roken wilt stoppen omdat dit aansluit bij jouw principe van 'mijn lichaam is mijn tempel' en dat je zo goed mogelijk voor die tempel wilt zorgen, dan is de kans dat je voornemen slaagt veel groter dan als wanneer je alleen maar wilt stoppen om te stoppen. Anders gezegd, door er een dieper liggende waarde aan te koppelen, iets wat verder gaat dan alleen maar een oppervlakkige motivatie (bijvoorbeeld: 'dan hou ik geld over' of 'omdat roken ongezond is') wordt je kans van slagen een stuk groter, immers, je doet een stap op weg naar de mens die je wilt zijn.

In die zin zijn doelen niet meer dan stations op je levenspad. Je verwezenlijkt doelen omdat je grondhouding (de mens die je wilt zijn) dat van je verlangt. Je doelen helpen je bij het voortgaan op je pad; je neemt je iets voor, je doet het en werkt het af, je schrapt het van je lijstje en je kunt in dezelfde lijn door naar het volgende station. Die lijn, het pad, dat is de waarde; de stations die je daarop bereikt en die je kunt afturven, dat zijn je doelen, je voornemens.

Ik zal je nog een voorbeeld geven. Je neemt je voor om russisch te gaan leren. Het leren van de russische taal is een station op je pad dat bepaald wordt door het willen leren van nieuwe dingen, je leergierigeheid. Jezelf blijven ontwikkelen, het vergaren van kennis, is een waarde. In die zin kun je andere stations bereiken, zoals die van yoga leren, of engels, of gitaarspelen, enzovoort.

Nog eentje. Stel dat je houdt van reizen. Reizen op zich is de waarde. Het is iets wat belangrijk voor je is: nieuwe landen en culturen leren kennen, musea over de hele wereld bezoeken, dat is iets wat bij je hoort en waar je naar jouw idee een beter mens van wordt. Maar maak je een reis naar Parijs, naar Tokio of Thailand, dan kruis je die van je lijstje zodra je er bent geweest, want dat zijn (reis)doelen. Je reislust is de reden, het motief dat leidt tot het stellen van doelen. Je kruist de bestemmingen van je lijstje, maar je reislust blijft doorgaan.

Je waarden kennen om je doelen te bereiken

Alvorens je lijstje met goede voornemens op te stellen, is het een goed idee om eerst eens een inventaris van je waarden te maken. Daarbij is het van belang dat je begrijpt dat je waarden bepalend zijn voor je dagelijkse gedrag, voor de manier waarop je je opstelt tegenover alle verschillende mensen en dingen die je op een dag zoal tegenkomt en voor de beslissingen die je moet nemen (en de manier waarop!). Je waarden bepalen wie je bent en wie je wilt zijn. Ze geven je inzicht in waarom je iets zus doet of zo.

Wanneer je je lijstje waarden gebruikt om de zin te ontdekken achter de doelen die je jezelf wilt stellen en dan ook nog eens nadenkt over het verband tussen die twee dan kan het niet anders dan dat je 'doel', je 'goede voornemen' veel meer gewicht krijgt en je je dus met meer overtuiging en motivatie zult inzetten voor de verwezenlijking ervan, immers, de verwezenlijking ervan maakt je tot de mens die je wilt zijn. En mocht het zo zijn dat een van de voornemens die op je lijstje staan geen achterliggende, diepere waarde hebben, nou, schrap het dan maar meteen van je lijstje, want ik weet bijna zeker dat dát voornemen niet gaat lukken; je kunt je tijd en energie wel beter besteden.

Samengevat: 

• Ga na welke facetten je leven heeft (kind, ouder, partner, broer/zus, buur, collega, enzovoort) 

• Bedenk hoe je in elk van die facetten wilt zijn (trouw, eerlijk, altijd beschikbaar, vriendelijk, streng, stipt, enzovoort, zorgzaam, enzovoort) en schrijf dat bij elk facet (dit zijn je waarden) 

• Maak een lijstje met 'goede voornemens' (doelen)  

• Zoek bij elk doel de onderliggende, bepalende waarde 

• Schrijf bij elke combinatie van doel en waarde(n) een paar zinnen over het verband tussen beide.

Ik wens je een goed jaar met gerealiseerde doelen en bereikte stations op je weg naar de mens die je wilt zijn!

Hooggevoelig: Veel woorden, maar daden?

Eén van de kenmerken van HSP-zijn is de neiging om alles grondig uit te zoeken en uit te pluizen. Je blijft net zo lang gegevens verzamelen en de kat uit de boom kijken tot je zeker genoeg bent van je zaak om een beslissing te durven nemen. En vaak, net als je denkt dat je genoeg weet, schiet je weer iets nieuws te binnen dat je eerst nog even wilt uitzoeken en... Kortom de neiging om het nemen van die beslissing al dan niet bewust voor je uit te blijven schuiven is groot. En het maakt niet uit of het gaat om iets dat je reuze leuk vindt en waar je echt zin in hebt, of dat het iets betreft waar je tegenop ziet, alleen zul je in dat laatste geval natuurlijk specifiek op zoek zijn naar informatie die je tegenzin bevestigt en je daarmee de nodige munitie voor uitvluchten oplevert.

Maar laten we het houden op iets waar je zin in hebt, bijvoorbeeld, je hebt bedacht dat je dolgraag iets voor de mensheid wilt doen: je hebt besloten dat je als vrijwilliger bij een voedselbank wilt gaan werken. Je hebt er zin in en in gedachten zie je jezelf al vol overgave voedselpakketten uitdelen aan de vele mensen die, vaak aan het einde van hun financiële en emotionele latijn, aankloppen voor een beetje extra eten. In je fantasie zie je het al helemaal voor je: hoe je ze dat pakket aanreikt, ze een warme glimlach schenkt en, in sommige gavallen, ook nog een bemoedigend woordje toespreekt. Ja, je bent opgetogen over je voornemen en je raakt er steeds meer van overtuigd dat je op die manier je steentje bij wilt dragen. Je vertelt het zelfs vol entousiasme aan je familie en vrienden.

Ondertussen gaat je leven verder: je werk, je relatie, je hond, je ouders, boodschappen, die cursus één avond per week, en van tijd tot tijd gaan je gedachten terug naar je mooie plan... Ja hoor, je vindt het nog steeds een super goed idee, en je wilt het ook echt. Grappig genoeg wordt dat fantasiebeeld van jou zoals je daar lekker bezig bent en die pakketten uitreikt steeds sterker, zo sterk zelfs dat het, telkens wanneer je jezelf in gedachten zo bezig ziet, bijna lijkt alsof je er al echt werkt.

Vroeger of later vraagt iemand naar je vrijwilligersbaantje, want het lijkt hem of haar ook wel wat. Dat is het moment waarop je, mogelijk een tikje beschaamd, moet toegeven dat je het nog steeds van plan bent maar dat je er nog niet aan bent toegekomen...

De beste voornemens

We zijn meesters in goede voornemens; de meeste mensen zijn dat en je hoeft er niet eens hoogsensitief voor te zijn. Het jammere is alleen dat voornemens, hoe goed en nobel ze ook mogen zijn, niet tellen. Ze tellen niet, want ze zijn geen realiteit. Niemand kan zien wat er allemaal voor moois en edels in jouw hoofd zit. We worden beoordeeld op onze daden, op wat we neerzetten in de wereld, op onze voornemens die tot realiteit zijn geworden.

Het is een feit dat het voor veel HSP's niet meevalt om in beweging te komen: iets nieuws beginnen is moeilijk, in de eerste plaats alleen al vanwege de enorme hoeveelheid nieuwe informatie die erbij komt kijken, en ten tweede omdat iets nieuws doen doorgaans een verandering met zich meebrengt. Logisch dus dat het veel makkelijker en plezieriger is om lekker in je vertrouwde comfortzone te blijven zitten fantaseren. Immers, zo lang je daar maar veilig kunt blijven toeven, kun je zelf bepalen hoe veel nieuwe informatie je toe wilt laten. We hebben het al vaker gezegd: het is niet makkelijk om uit je comfortzone te komen. Dat wil niet zeggen dat er geen truukjes zouden zijn om hetgeen je je hebt voorgesteld om te zetten in realiteit; om daarwerkelijk bij de voedselbank te gaan werken, maar ook om, bijvoorbeeld, met roken te stoppen, je werkkamer op te ruimen of, met de feestdagen, een etentje voor je familie of vrienden te organiseren.

Trucs

Hier volgen een paar trucs die je kunt toepassen om uit je comfortzone te komen zodat je mooie plannen tot realiteit kunnen worden.

We blijven even bij het voorbeeld van de voedselbank. Stel je nogmaals voor dat je daar vol overgave pakketten staat uit te delen. Maak er een totale voorstelling van, compleet met alle toeters en bellen die je maar kunt verzinnen (stellingkasten, kartonnen dozen, wat erin zit, de geur van zo'n pak, kleurige etiketten, het geroezemoes van de mensen om je heen, de (neon)verlichting, wat je aan hebt, hoe je haar zit... enzovoort, enzovoort...

Is je beeld helemaal compleet en sta je in je droombeeld lekker te werken, vraag je dan eens af welke hindernissen je zou kunnen tegenkomen vanaf het moment dat je uit je comfortzone stapt tot dat waarop je pakketten staat uit te delen. Met hindernissen bedoel ik zowel de interne struikelblokken (smoesjes: ' 's avonds ben ik te moe,' 'eigenlijk is het wel ver,' 'ik vind de werktijden wel erg vervelend,' 'uitgerekend die dag dat ik mijn leesgroep heb,' 'ze zullen me daar vast te traag/te onhandig/raar vinden,' 'stel dat ik ander werk krijg dan pakketten uitdelen, dan vind ik er niks aan...') als de uiterlijke obstakels ('Ik weet eigenlijk helemaal niet waar een voedselbank is of hoe ik daar achter moet komen,' 'hun werktijden komen me toch niet uit,' 'ik zou niet weten tot wie ik me daar moet wenden,' 'mijn partner maakt bezwaar,' 'de bushalte is veel te ver weg...'). Door je te focussen op de minder aantrekkelijke kanten van je fantasie, en je bezig te houden met de dagelijkse realiteit en de haalbaarheid ervan, door, zeg maar, je roze bril af te zetten, krijgt je project meer realiteitskarakter. En ja, als HSP kan je dat een gevoel van stress bezorgen. Die stress, dat onaangename gevoel, kan ertoe leiden dat je besluit dat het allemaal niet meer hoeft, dat het dus eigenlijk helemaal geen aantrekkelijk idee was, zodat je dan weer veilig terugkruipt in je behaaglijke comfortzone.

  

Is het je zo vergaan, vraag je dan af of je van je plan hebt afgezien omdat je tot het inzicht bent gekomen dat er een te diepe en voor jou onoverbrugbare kloof gaapt tussen je fantasiebeeld en de realiteit, of dat het verwezenlijken van je doel meer energie van je vergt dan je in staat bent om op te brengen, of dat je bent geschrokken van het aantal hindernissen dat je zou moeten overwinnen, ookal lijkt het je nog steeds een fijn idee om bij een voedselbank te gaan werken. Ga in alle rust bij jezelf na of je van je plan wilt afzien, of dat je het ondanks alle moeilijkheden toch wel graag zou willen proberen. In dat laatste geval is de kans groot dat je binnen afzienbare tijd daadwerkelijk bij die voedselbank werkt.

Het is belangrijk om goed te beseffen dat je als HSP bij alle nieuwe dingen die je tegenkomt in het leven stress zult ondervinden. En ja, het is waar, te véél stress is niet goed voor een hoogsensitief mens, maar het is óók zo dat je, wanneer je je niet zo af en toe eens (een beetje) buiten je comfortzone waagt, onmogelijk kunt groeien, dat je onmogelijk nieuwe dingen kunt leren en dat je je als mens niet zult ontwikkelen. Met andere woorden: kleine porties stress zijn wel degelijk aan te bevelen.

Maak een lijstje van de mogelijke hindernissen die je tegen zou kunnen komen, en gebruik dat bij het opstellen van een stappenplan. Elke stap is een doel op zich. Het is belangrijk om daar zo tegenaan te kijken om te voorkomen dat je huizenhoog opziet tegen een schijnbaar onhaalbaar einddoel. Denk eraan dat een HSP zich snel overweldigd voelt door een groot aantal (eventuele) obstakels en naar alle waarschijnlijkheid al snel zal afhaken. Maak er hapklare brokken van door de lat niet hóóg (dus in één stap van je comfortzone naar je baantje bij de voedselbank), maar eerder láág te leggen, zodanig dat je niet verschrikkelijk nerveus hoeft te worden. Lukt een stapje niet meteen, dan kun je dat rustig herhalen tot het wel lukt.

En ten slotte nog dit: Het is een goed idee om bij voltooing van elk stapje even stil te blijven staan en achterom te kijken. Wat heb ik hiermee geleerd? In welk opzicht ben ik wijzer geworden? Door je bewust te worden van je vorderingen zul je steeds meer plezier in het proces gaan krijgen waardoor iets dat aanvankelijk een uitdaging leek je steeds enthousiaster maakt. En zal ik je nog eens wat zeggen? Ook al lukt het je niet om dat baantje bij de voedselbank te krijgen, je zult altijd iets hebben opgestoken van het proces op zich!

Ik wens iedereen hele fijne feestdagen toe! 

HSP, verliefdheid en stress

'Je weet toch wat ze zeggen, van een geluk bij een ongeluk?' begint Susana opgewonden. Ik krijg nauwelijks de kans haar te begroeten. 'Nou, dat klopt dus helemaal! Moet je horen: Ik verslaap me, race naar mijn werk, ben er bijna, maar geef geen voorrang op de rotonde en... ja hoor... aanrijding. Ik meteen in paniek en blijf als verstijfd zitten. Dan zie ik die jongen uit de andere auto stappen, lang, slank, knap... Nog meer paniek, je snapt. Hij kijkt boos, logisch ook, maar dan ziet hij mij en hij glimlacht...' Susana lacht, en ik wist al meteen wat er zou komen. 'Om een lang verhaal kort te maken, we gaan vanavond uit eten om erover te praten en het schadeformulier in te vullen. Leuk, intiem restaurantje, en zo. Hoe dan ook, ik bel om mijn afspraak voor vanavond af te zeggen.' 

Dit is het verhaal van Susana, en ik deel het hier omdat het een prachtige illustratie is van een onderzoek dat is uitgevoerd door de echtgenoot van Elaine Aron, een onderzoek waarbij hij op wetenschappelijke wijze wist aan te tonen dat HSP's sneller en makkelijker verliefd worden dan niet HSP's. 

Het betreft een onderzoek gedaan met studenten (bij de selectie speelde het geen rol of ze HSP waren of niet) op een wankele, schijnbaar gammele en smalle hangbrug over een diep ravijn. Aan de ene kant stond een man, aan de andere een vrouw; ze wisten niet van elkaar dat de ander er stond. De medewerkers aan het onderzoek stuurden de proefkonijnen de brug over en, ja hoor, in verhouding tot het totaal aantal gedane proeven werden de kandidaten vaak verliefd op elkaar. Het experiment was natuurlijk veel complexer, maar waar het Dr. Aron om ging, was dat hij wilde aantonen dat iemand die gestresst is, dat iemand met veel adrenaline in het bloed, sneller en makkelijker het hart verliest dan iemand die gewoon kalm en rustig is. 

Inderdaad, je hebt het goed gelezen: iemand die gestresst is wordt makkelijker verliefd dan iemand die er lekker ontspannen bij zit. En waarom is dit voor elke HSP een belangrijk gegeven? Simpelweg omdat HSP's sneller en makkelijker gestresst zijn! 

Susana had zich verslapen en haast zich naar haar werk. Ze is gestresst want ze wil niet te laat komen. Ze rijdt snel en let niet goed op; bij de rotonde geeft ze geen voorrang en heeft een aanrijding. Nóg meer stress, en niet zo'n beetje ook. De bestuurder van de andere auto, een lange, knappe jongen, (ook HSP, zoals ik later hoorde) was ook van streek door de aanrijding. 

Toegegeven, het voorbeeld van Susana en Javi is nogal extreem, en dat geldt net zo voor het experiment van de brug, maar wat een realiteit is, is dat HSP's snel overvoerd raken door een veelheid aan informatie, en wie overvoerd is, is gestresst. (Je weet natuurlijk dat HSP's sterk ontwikkelde zintuigen hebben die alles, maar dan ook alles in zich opzuigen zonder dat ze zich daarvan bewust zijn). 

Een hoogsensitief iemand raakt gemakkelijk uit evenwicht door dingen die de meeste mensen totaal onberoerd laten. Zo kun je als HSP al van streek raken in de wetenschap dat je een afspraak met iemand hebt, dat je bezoek krijgt, dat je naar een officiële instantie moet bellen, of wanneer je onverwacht een vervelende rekening krijgt (en ook wanneer je wel wist dat die rekening moest komen maar je er expres niet aan dacht), wanneer je eindelijk aan de beurt bent bij de kassa en ontdekt dat je je geld thuis hebt laten liggen, wanneer je je sleutels kwijt bent, als iemand iets tegen je zegt dat je als kritiek in de oren klinkt... enzovoort, enzovoort; op zich doodnormale dingen maar waardoor een HSP zich snel uit het lood geslagen voelt en nerveus wordt. En dat is stress. We kunnen dus wel stellen dat je als HSP eigenlijk voortdurend een groot risico loopt om verliefd te worden. 

En het is niet alleen stress die bij de HSP's voor een verhoogde kans op verliefd worden zorgt. Er is nog iets anders, namelijk, het feit dat de meeste hooggevoeligen een zwak zelfbeeld hebben. Ga maar na: iemand met een zwak zelfbeeld is voortdurend op zoek naar de goedkeuring van zijn omgeving. Ja, iedereen valt graag bij anderen in de smaak, maar voor een HSP met een gering gevoel van eigenwaarde is die behoefte nog veel sterker. 

Tellen we beide factoren, die van de verhoogde kans op stress aan de ene kant, en een zwak zelfbeeld aan de andere kant, bij elkaar op, dan is het wel duidelijk dat de HSP een grote kans loopt om zijn hart te verliezen aan de eerste de beste mens die zijn pad kruist en een aardig woordje tegen hem of haar zegt. En als dit aardige woordje ook nog eens vergezeld gaat van een glimlach en een complimentje (hoe onschuldig ook) dan is het gevoelige hart snel gesmolten... 

En verder?

Heb je dit soort momenten meegemaakt en daarbij ook je ideale partner ontmoet, dan kan ik je alleen maar gelukwensen en hoef je eigenlijk niet verder te lezen. Maar ben je daarentegen iemand die herhaaldelijk zijn hart verliest en die niet verder komt dan kortstondige relaties, of ben je iemand die nog al eens verliefd wordt op iemand die je liefde niet beantwoordt, dan heb je misschien wat aan de volgende overwegingen:  

• Denk eens na over je ervaringen in het verleden, over de keren dat je verliefd werd, en probeer je te herinneren of je op die momenten dat Cupido's pijl je hart trof, om wat voor reden dan ook, gestresst was. 

• Hou er rekening mee dat verreweg de meeste HSP's een zwak zelfbeeld hebben. Geldt dat ook voor jou? Kun je je momenten herinneren waarop je zo diep geraakt werd door een glimlach of een complimentje dat je daardoor op die persoon verliefd werd? 

• Vraag je eens af of je gedrag beantwoordt aan het profiel van de zogenaamde pleaser; iemand die zijn eigen behoeften opoffert om het de ander altijd zo veel mogelijk naar de zin te maken. Is dat het geval, dan zou het wel eens kunnen zijn dat je verliefd werd op degene die je pleasde, en dat je jezelf, je eigen Ik, aan die ander hebt weggeschonken. In dat geval adviseer ik je dringend om te onderzoeken wat je eigen behoeften zijn, en die dan ook te eerbiedigen door, onder andere, grenzen te stellen en die te bewaken.

Verliefd zijn is heerlijk. Het is een zalig om op wolken te lopen en vlinders in je buik te voelen kriebelen. Ik wil je dat verrukelijke geluksgevoel absoluut niet ontnemen, stel je voor! Waar het me echter wel om gaat, is dat je je bewust bent van de valkuilen die je duur kunnen komen te staan. Het is immers heel goed mogelijk dat je, als HSP, extra kwetsbaar en naïef bent in vergelijking tot de meeste mensen, terwijl een hooggevoelige die in de kou komt te staan doorgaans ook veel meer zielepijn heeft en langer de tijd behoeft om verdriet te verwerken.

HSP, kwetsbaarheid en perfectionisme

'Ik zou wel willen, maar ik ben net weer drie kilo aangekomen, en dat is geen gezicht.'  

'Goh, wat een leuk idee... Tja, maar wel erg kort termijn en dus geen tijd om eerst nog naar de kapper te gaan. Niet dus. Trouwens, ik heb ook niks fatsoenlijks om aan te trekken.' 

'Nee, joh, ga weg. Dat is niks voor mij. Ik kom sowieso al moeilijk uit mijn woorden, en dan met zo'n camera voor je neus...'

Zie hier een handjevol reacties van mensen die ik vroeg om mee te werken aan opnamen voor de documentaire over HSP die hier in Spanje door de nationale TV wordt gemaakt. De opnamen zijn inmiddels achter de rug en het was vier dagen lang keihard werken, maar we hebben genoten. Er was mij gevraagd om meerdere hoogsensitieven voor te dragen, al dan niet cliënten van mij, die bereid waren om voor de camera iets te vertellen over wat het voor hen betekent om hoogsensitief te zijn en hoe ze omgaan met de positieve en de negatieve kanten van deze trek.

Zoals je waarschijnlijk wel weet zijn de meeste HSP'ers introvert en hebben ze bovendien vaak een lange bedenktijd nodig om alle voors en tegens zorgvuldig af te wegen. Nu is lang een relatief begrip, maar voor velen was een kleine twee weken te kort. Vreemd genoeg was er eigenlijk niemand die vroeg of hij er een tijdje over mocht nadenken, maar hadden verreweg de meesten meteen een excuus(?) paraat, terwijl de ja-zeggers dat vrijwel meteen en met enthousiasme deden. En wat door mijn verzoek natuurlijk ook heel duidelijk aan het licht kwam was het feit dat veel HSP'ers met een zwak zelfbeeld kampen. (zie o.a. Elaine Aron "The Undervalued Self").

Het is niet voor elke HSP'er even makkelijk om voor zijn hooggevoeligheid uit te komen; wanneer het binnen de eigen kring al pijnlijk is, is ermee op de TV komen natuurlijk helemaal erg moeilijk. Dat begrijp ik best. Jezelf blootgeven en voor schut staan, termen die gebruikt werden, ja hoor, ik kan me er echt alles bij voorstellen.

Toevallig, of misschien ook helemáál niet zo toevallig, las ik in de afgelopen weken een boek van Brené Brown, 'De Kracht van Kwetsbaarheid'. Een aanrader. Misschien kennen jullie haar wel van haar overbekende TED-lezing. Alles wat ik las had indirect met het thema van wel of niet meedoen met het programma te maken, en het maakte vooral ook zo duidelijk waarom sommigen wèl bereid waren om voor de camera hun verhaal te doen.

'Naarmate  we meer bereid zijn onze kwetsbaarheid te erkennen, en te omarmen, ' zegt Brené Brown, 'zullen we meer moed en betrokkenheid tonen; naarmate we ons echter meer afschermen van onze kwetsbaarheid, zullen we meer vanuit angst en minder vanuit verbondenheid handelen.' En dat klopte helemaal met wat mij was opgevallen. Diegenen die mee wilden werken aan het programma, deden dat omdat ze zich realiseerden dat ze met hun verhaal veel 'slapende' HSP'ers (een term die ik gebruik voor mensen die nog nooit van de term hooggevoelig of hoogsensitief hebben gehoord en die last ondervinden van de schaduwkant van deze trek) een dienst kunnen bewijzen; ze waren bereid hun kwetsbaarheid te erkennen en dat gaf hen de moed die nodig was om hun enorme betrokkenheid te tonen. Die betrokkenheid won het van hun onzekerheid en schroom. Ik vind dat diep ontroerend.

Brown gaat in haar boek in op het verschil tussen schaamte en kwetsbaarheid. Ze laat niet alleen zien dat schaamte en betrokkenheid onverenigbaar zijn maar ze legt ook verband tussen schaamte en perfectionisme. Browns boek is niet geschreven voor hoogsensitieve mensen, maar eigenlijk zou elke HSP'er het moeten lezen want zoals jullie vast wel weten is het streven naar volmaaktheid een van de valkuilen van de hooggevoelige mens.


Perfectionisme en schaamte versus kwetsbaarheid en betrokkenheid
Een van de dingen die Brown in haar boek laat zien is dat perfectionisme en schaamte op dezelfde wijze met elkaar samenhangen als kwetsbaarheid en betrokkenheid dat doen. Degenen die besloten om mee te doen aan de documentaire lieten zich van hun meest kwetsbare kant zien om anderen te helpen; dat is pure betrokkenheid.

In reacties als 'te dik', 'niet naar de kapper kunnen' en 'niet goed uit je woorden kunnen komen' klinkt een enorme onzekerheid door, en mogelijk zelfs ook iets van schaamte voor hoe je eventueel overkomt. En wat daar zeker óók in doorklinkt is: 'ik ben niet goed genoeg' oftewel 'anderen kunnen het beter, ik zou ook beter moeten kunnen, ik zou perfect moeten zijn, en dat ben ik niet.' Iemand schaamt zich ergens voor omdat hij zichzelf in vergelijking met anderen te kort voelt schieten. In de meeste gevallen is dit terug te voeren op ervaringen in de vroege jeugd. Wie als kind regelmatig hoorde dat hij te dik was of er niet goed uitzag, of die werd uitgelachen omdat hij in de klas niet goed uit zijn woorden kwam, die zal zich voor die dingen blijven schamen; ik vertel jullie waarschijnlijk niets nieuws. Je schaamt je voor iets waarvan de wereld je op een bepaald moment heeft laten weten dat het niet goed was, dat het afweek van de binnen een bepaalde context heersende norm. Je voelt je afgewezen terwijl je er -zoals iedereen- bij wilt horen.

Een van de vele valkuilen van HS is perfectionisme. Wat voor mij echter een eye opener was is dat perfectionisme een direct gevolg kan zijn van schaamte. Dit is was Brené Brown ervan zegt: 'Perfectionisme is niet hetzelfde als streven naar kwaliteit. Perfectionisme heeft niets te maken met gezonde prestaties en groei maar is een vorm van zelfbescherming. Het is de overtuiging dat we met alles perfect te doen, er perfect uit te zien, niet de pijn van schaamte hoeven voelen.' En dat laatste is natuurlijk een valkuil op zich, want laten we eerlijk zijn, 'volmaakt' is een nooit te bereiken illusie. Daarmee is perfectionisme dus niet iets wat voortkomt uit een innerlijke motivatie, een innerlijk streven naar verbeteringen groei (streven naar kwaliteit) maar gaat het om een schild om je schaamte achter te kunnen verbergen. Het is geen vorm van zelfverbetering maar draait alleen maar om het verkrijgen van goedkeuring. Wie niet voor de camera wil komt dan met excuses van extra kilo's, kapper en stotteren: ik ben niet perfect, en ik schaam me voor mijn zwakke plekken want ik weet dat ik daarop word aangevallen. Wie het wèl aandurft aanvaardt zichzelf, weet dat hij heel wat verbeterpunten heeft maar stelt zich desondanks toch kwetsbaar op omdat hij inziet dat het belang van anderen helpen zwaarder weegt dan de eigen relatieve ontoereikendheid: hij is betrokken en streeft naar verbondenheid.


Mag ik je een paar punten aanreiken om eens bij stil te staan?

• 'Ik ben wat ik doe en hoe goed ik dat doe.' Geldt dat ook voor jou? Identificeer je je met je prestaties en het cijfer dat je jezelf daarvoor geeft?

• 'Voor mij is belangrijk hoe de anderen mij zien. Ik doe altijd extra mijn best om aan de verwachtingen van de anderen te voldoen.' Wat wéét je van andermans verwachtingen? Zitten die niet vaak (alleen maar) in jouw hoofd? Ben je wel eens voor uitslover uitgemaakt?

• Wat vind je van de stelling: 'Perfectionisme is niet de manier om schaamte te voorkomen, het ís juist een vorm van schaamte. Het is angst om af te gaan, angst voor kritiek.'

• Proef je het verschil tussen perfectionisme enerzijds en gezond streven om jezelf te verbeteren anderzijds, waarbij perfectionisme afhangt van de omgeving, terwijl jezelf verbeteren, je comfortzone oprekken, uit jezelf komt, uit een eigen verlangen/behoefte om jezelf te overtreffen. Het laatste doe je voor jezelf, het eerste doe je voor anderen.

• Kun je blij zijn met wat je bereikt hebt of geldt voor jou dat het, wát je ook doet, nóóit goed genoeg is? Ben je trots op je prestaties of denk je bij jezelf: 'Het had beter gemoeten.'

Weet je van jezelf dat je een perfectionist bent, dan is het misschien een goed idee om daar eens echt naar te kijken en te zien wat er onder de oppervlakte speelt. Ik wil je daar als in hsp gespecialiseerde coach uiteraard graag bij helpen.