Zoeken in deze blog

zaterdag 14 februari 2015

Voor vandaag...


Nu dat ik de liefde voel


Nu dat ik liefde voel
Hecht ik belang aan geuren. 
Nooit eerder hechtte ik belang aan 't geuren van een bloem. 
Maar nu ruik ik de geur van bloemen alsof ik iets nieuws zag.
Ik weet wel dat ze geurden, zoals ik weet dat ik bestond. 
Dat zijn de dingen die men weet van buiten. 
Maar nu weet ik het met de adem van achter in mijn hoofd.
Nu smaken mij de bloemen op papillen waarmee men ruikt. 
Nu word ik wakker, soms, en ruik nog voordat ik zie.

Fernando Pessoa


maandag 9 februari 2015

Als je kindje hoogsensitief is

Er gaat geen week voorbij of ik krijg wel een aantal mailtjes van bezorgde ouders die vinden dat hun kindje opvallend gevoelig is. Er wordt dan onder meer gevraagd om advies, om coachingsessies en om artikelen, maar wat die ouders eigenlijk willen is dat hun twijfels en onzekerheden worden weggenomen. 
Het eerste wat ik altijd vraag is of ze de HSP-test voor kinderen hebben gedaan. Vervolgens vraag ik of ze weten dat hooggevoeligheid of hoogsensitiviteit een erfelijke karaktertrek is, hetgeen impliceert dat een van de ouders, of beiden, ook hooggevoelig is... Wanneer geen van beiden zich in het profiel van HSP-er herkent, kan dat betekenen dat hooggevoelig zijn nooit een probleem is geweest, maar het kan ook zo zijn dat de extreme gevoeligheid al van jongs af aan onderdrukt is geweest of dat, inderdaad, geen van beide ouders HSP is en dat er met je kindje iets anders aan de hand is. Dit artikel is echter geschreven voor ouders van hooggevoelige kinderen. 
Een baby, elke baby, of hij later hooggevoelig blijkt te zijn of niet, is een wonder op zich dat aanvankelijk één groot waarnemingsorgaan is; een klein mensje dat niet anders kan dan alles vanuit zijn omgeving in zich opzuigen. Alles komt bij het baby'tje binnen zonder dat hij het vermogen heeft om zich voor bepaalde (onaangename) prikkels af te sluiten. Een klein kind, van pasgeborene tot peuter, kan niet oordelen (om te oordelen heb je eigen ervaringen nodig) en kan niet vergelijken (ook daarvoor moet je eigen ervaringen hebben opgedaan), het kan alleen maar zien, horen, registreren en nabootsen. Het beseft nog niet eens dat het een op zichzelf staand organisme is maar gaat nog helemaal op in de omgeving waarmee het één is, zoals het ook in de moederbuik één was met de moeder. Pas wanneer het, zo op driejarige leeftijd 'ik' begint te zeggen, is dit het teken dat het zich begint te realiseren dat het 'iemand anders' is. 
Is een baby hooggevoelig dan zal hij nog veel meer informatie in zich op zuigen. Hoewel alle kindertjes gevoelig zijn voor lawaai, fel licht, extreme temperaturen (denk aan de fles en de potjes), en harde en schurende stoffen, zijn hoogsensitieve kindjes dat in nog veel sterkere mate. Het ligt dus voor de hand dat je hier als ouder en opvoeder sterk rekening mee zult moeten houden, en dat je erop moet letten dat je kindje niet overprikkeld raakt. Dat kun je doen door zijn omgeving rustig te houden, geluidsoverlast (dus ook muziek en tv waar het kindje echt niet op zit te wachten) te beperken, hem niet in schel en fel licht te plaatsen (denk ook aan de zon!), erop te letten dat zijn kamertje en ook zijn voeding niet te warm of te koud is en hem kleding van zacht katoen te geven en daar de schurende etiketjes uit te verwijderen. Ook ten aanzien van het speelgoed kun je veel doen: zo genieten natuurlijke materialen (eerst zachte stoffen en later hout) de voorkeur boven hard en kil plastic. 
Dit om te beginnen. Verder zou ik nog iets willen zeggen over het mee naar buiten nemen van je kindje. Persoonlijk ben ik een voorstander van die draagzakken waarmee je je baby tegen je lichaam aan kunt houden, en dat zeker in het begin. En bij 'begin' denk ik ook dat het geen goed idee is om je kleine HSP'tje al direct mee naar buiten te nemen. Ik raad je aan om daarmee te wachten tot hij iets van een maand oud is; bij mijn kinderen die beide hooggevoelig zijn, heb ik ermee gewacht tot ze zes weken oud waren. Dit kan overdreven lijken, maar bedenk dat het kind dat lange tijd volledig beschermd en omhuld in je buik heeft geleefd bij zijn geboorte geen flauw besef heeft van waar het terecht is gekomen en dat alles ineens zonder ook maar enige filter of bescherming regelrecht bij hem naar binnen knalt. Die ervaring moet voor elke pasgeborene behoorlijk overweldigend zijn, maar voor een mini HSP'tje moet dat regelrecht angstaanjagend zijn. In die zin is het dus niet geheel overdreven om hem niet in één keer, maar stapje voor stapje vanuit zijn vertrouwde omgeving, zijn comfortzone -zijn kamertje en later het huis- stukjes van de buitenwereld te laten zien. 
Terugkomend op die draagzakken... Die vind ik zo belangrijk omdat het kindje, jouw kindje, lekker contact kan maken met het lichaam van zijn moeder, dat lichaam waarin hij zo lang heeft geleefd en dat hem zo vertrouwd is. De nabijheid van jouw lichaam, jouw hartslag, zal hem een gevoel van zekerheid en veiligheid geven. Zekerheid en veiligheid zijn ongelooflijk belangrijk voor de kleine HSP'er. Het kleintje komt op de wereld zonder ook maar enig besef van concepten als Goed en Slecht, of Mooi en Lelijk; voor hem is alles zoals het is. Alles IS. Hij heeft nog geen onderscheidingsvermogen. Later zul je nog kans genoeg hebben om hem te leren dat niet iedereen even goede bedoelingen heeft, maar zo lang hij nog zo piep is zul je echt alles moeten doen om hem het gevoel te geven dat de wereld oké is, dat er over hem gewaakt wordt, dat hij veilig is en, vooral, dat er van hem wordt gehouden. We dragen hem dicht tegen ons lichaam zodat hij onze vertrouwde geur kan opsnuiven, ons hart kan voelen slaan en ons gezicht als referentiepunt kan zien. 
Kun je hem om wat voor reden dan ook niet zo tegen je aan dragen, leg hem dan in een wagen van waaruit hij je kan zien. Waak ervoor om je HS kindje in wagens te vervoeren waarin zijn blik op de wereld is gericht want dan raakt hij niet alleen snel overprikkeld (huilen!) hij zal zich ook totaal onveilig en onbeschermd voelen. Dit geldt ook voor wagentjes waarin je kindje, al wat ouder, kan zitten. Er komt bij dit soort wagentjes echt veel te veel informatie bij hem binnen... 
Je kindje wordt ouder. Ben jij de hooggevoelige ouder, vertrouw dan altijd op je intuïtie. Let altijd op de hoeveelheid prikkels die je kind te verteren krijgt. Maak hem stapsgewijs vertrouwd met de grote wereld. Neem hem niet mee naar plaatsen waar jij je onplezierig voelt (winkelcentra, drukke feesten, openbare gelegenheden...) en zorg ervoor dat hij voldoende slaap krijgt. Dat laatste is zo ongelooflijk belangrijk. Als hij naar de crèche of het kleuterklasje gaat, zoek dan een klein klasje; hoe kleiner hoe beter (minder prikkels). Als ze daar voorstander zijn van veel spelen en minder intelectualiseren, des te beter. Hoe meer aandacht ze hebben voor spelletjes, sprookjes vertellen, zingen, schilderen of tekenen en muziekmaken met instrumenten, des te gezonder je kindje zich zal ontwikkelen. Besef dat contact met de natuur onmisbaar is in de opvoeding van je kind. Leer hem schoonheid en goedheid waarderen, en zeg vooral nooit dingen als 'Niet huilen, dat doet geen pijn,' 'Je moet je niet zo aanstellen, huilen is voor zwakkelingen,' of 'Kijk eens hoe Pietje van zich af weet te bijten, dat zou jij ook moeten leren.' Hou er rekening mee dat zijn gevoel zijn realiteit is; voor hem is het wáár. Zijn emoties bagatelliseren heeft grote gevolgen voor zijn latere gevoel van eigenwaarde en kan ertoe leiden dat hij zich later zal gaan schamen voor wie en hoe hij is en dat hij zich mogelijk ook schuldig gaat voelen omdat hij zichzelf ziet als  'onder de maat.' Probeer uit te leggen dat niet alle kinderen hetzelfde zijn, dat jezelf met anderen vergelijken niet de manier is, maar dat het gaat om samenwerken en aanvaarding. Dat anders zijn in het geheel niet betekent dat je hoe dan ook minder zou zijn. 
Heb je de mogelijkheid, geef je kind dan een huisdier om voor te zorgen. De zorgplicht kan met iets kleins beginnen, bijvoorbeeld één keer per dag vers water, tot uitlaten of de bak verschonen. Het is duidelijk dat de verzorgingstaak in overeenstemming moet zijn met zijn mogelijkheden; hij moet zich er sterker door gaan voelen en niet het idee krijgen dat hij niet goed genoeg zou zijn! 
Laat het een instrument bespelen als dat kan. En waak er hoe dan ook voor dat hij niet te lang (rekbaar begrip uiteraard) voor de computer zit of met de tablet speelt. In die zin is ook te veel TV-kijken geen goed idee. Probeer daarentegen liever, en in kleine doses, het sociale contact te bevorderen evenals de liefde voor het lezen van mooie boeken. 
Bedenk dat veranderingen voor elke HPS'er een uitdaging zijn, maar dat veranderingen voor het HS kind nog veel moeilijker te verteren zijn omdat hij over een nog veel kleiner refentiekader beschikt. Probeer je kind daarom zo veel mogelijk voor te bereiden op nieuwe situaties en bedenk dat hij over elke nieuwigheid (andere school, verhuizing, scheiding, gezinsuitbreiding) enorm in de stress kan schieten. Ga, indien mogelijk, eerst met hem op verkenning of speel een rollenspel... Ga eerst kijken op een nieuwe school of in de nieuwe buurt. Kunnen jij als moeder en zijn vader niet langer bij elkaar blijven, leer hem dan die vader te respecteren ook al zou jij hem het liefste nooit meer zien. Ja, dat kan heel moeilijk zijn, maar daarmee geef je hem wel een enorm geschenk mee voor zijn latere leven... 
Elk kind is bijzonder, van de kinderen hangt onze toekomst als mensheid af. Hoogsensitieve kinderen zijn een tikje extra bijzonder. Ik beschouw ze als de wakers over onze cultuur, over de menselijke waarden, over de kunst en over de natuur, simpelweg omdat ze daar extra gevoelig voor zijn. In die zin waken ze over het welzijn van de aarde en al wat daar groeit en bloeit, over plant, mens en dier. Daarom raad ik jullie vanuit het diepst van mijn hart: begeleid de gevoeligheid van je kind als de gave die het is, doe wat in je vermogen ligt om ervoor te zorgen dat je kind zich sterk en zelfverzekerd kan voelen opdat hij zich volledig en evenwichtig kan ontplooien tot een bewust en wakker mens waar de wereld mee gediend is.

Test voor hoogsensitieve kinderen

Wie mijn werk een beetje kent weet misschien dat we in Spanje de "Vereniging voor hooggevoelige mensen" (Asociación de Personas Altamente Sensibles) hebben opgericht en dat we als voornaamste doelstelling het verspreiden van kennis omtrent deze trek hebben. Daartoe bezoeken we onder meer scholen waar we ouders en docerend personeel de onderstaande test aanreiken.
Waar het ons als vereniging primair om gaat is duidelijk maken dat hooggevoelig of hoogsensitief zijn geen stoornis is maar een karaktertrek; het is zoals je bent en dat is goed. Dat het soms lastig kan zijn zal niemand ontkennen, maar daar is vaak veel aan te doen. In een volgend artikel zal ik ten aanzien van dat laatste enkele tips verstrekken.



Hooggevoeligheid bij kinderen, een test voor ouders en opvoeders
Het kind... 
  • schrikt snel  
  • klaagt nog al eens over knellende kleding, schurende stoffen en/of etiketjes in de nek, naadjes in sokken die pijn doen... 
  • is in de regel niet blij met (onverwachte) grote verrassingen 
  •  leert meer van een rustige correctie dan van strenge straffen en huilt wanneer men tegen hem schreeuwt 
  • lijkt de gedachten van mensen te kunnen lezen 
  • gebruikt wijze woorden voor zijn leeftijd 
  • ruikt "luchtjes" die anderen ontgaan 
  • heeft een apart gevoel voor humor 
  • is sterk intuitief 
  • kan na een spannende, drukke en volle dag moeilijk in slaap komen 
  • heeft moeite met grote veranderingen (verhuizing, scheiding, nieuwe school, broertje/zusje erbij) 
  • wil andere kleren aan wanneer de kleren die hij aan heeft nat zijn of vol zitten met zand 
  • stelt veel vragen 
  • neigt tot perfectionisme 
  • neemt verdriet en pijn waar bij anderen 
  • geeft de voorkeur aan rustige spelletjes en/of aan lezen 
  • stelt diepzinnige vragen 
  • klaagt snel over pijn (lage pijndrempel) 
  • voelt zich niet prettig op plaatsen met veel lawaai of met veel mensen 
  • neemt kleine veranderingen waar (nieuw kapsel, nieuwe schoenen, "iets" nieuws in het algemeen)  
  • kijkt de kat uit de boom; zal in het algemeen lang aarzelen alvorens een beslissing te nemen 
  • levert betere prestaties wanneer hij vertrouwd is met de mensen om hem heen  
  • blokkeert wanneer hij in het middelpunt van de aandacht staat (voor het bord komen, een spreekbeurt, enzovoort) 
  • heeft diepe, intense emoties en raakt snel van streek 
  • heeft moeite bij het bepalen en handhaven van zijn grenzen 
  • kan moeite hebben met de concentratie (te veel informatie blokkeert)  
  • houdt veel van (huis)dieren en natuur 
  • heeft nog al eens denkbeeldige vriendjes 
  • kan liefkozingen afwijzen wanneer hij moe, gestresst en vol nieuwe indrukken zit 
  • is snel zenuwachtig en gestresst bij proefwerken, tests, examens... 
  • is weinig competitief 
  • valt liever niet op 
  • kan last hebben van pesten, of kan ter compensatie, zelf gaan pesten


HSP en extrovert 
Een klein percentage van hooggevoelige mensen en mensjes is extrovert. Deze mensen vallen juist op door een onrustig en druk gedrag waarbij voortdurend de grenzen worden opgezocht. We zien dan een kind dat niet gehoorzaamt, dat dwars ligt en streken uithaalt en de populaire bink probeert uit te hangen, om dan ten slotte van pure uitputting als het ware in te storten. Dat instorten leidt tot vrijwillige isolatie, soms ook ziekte, waarin weer nieuwe krachten worden opgedaan en 'het spel' weer van voren af aan begint.

Deze test is gebaseerd op het boek "The Highly Sensitive Child" van Elaine Aron, en is aangevuld met een aantal punten uit eigen ervaring als HSP en coach.

woensdag 7 januari 2015

HSP: een nieuw jaar met nieuwe mogelijkheden


Heb jij er ook een? Zo'n lijstje met goede voornemens? Ga je ervan uit dat dit jaar een veel beter jaar gaat worden dan 2014? Dit jaar zul je eindelijk de moed en de kracht weten op te brengen om uit die behaaglijke comfortzone te komen en worden al die positieve veranderingen die je hebt voorgenomen een feit. Ga je stoppen met roken? Afvallen? Je inschrijven voor yoga of het leren van een vreemde taal? Aanmerkelijk meer tijd vrijmaken om door te brengen met je kinderen, partner, ouders of goede vrienden? Je kasten opruimen? De eerste stap doen op weg naar het uitpraten van dat akelige conflict met Annet die jarenlang je beste vriendin was? Een hondje uit het asiel adopteren? Je boek schrijven?
Ik ken veel mensen die dit soort lijstjes aanleggen, en van die mensen zijn er echt maar een paar die het voor elkaar krijgen om hun doel(en) te verwezenlijken. In het verleden heb ik ook wel eens een paar dingen opgeschreven. Waarom ik dat deed weet ik niet precies, misschien omdat het een traditie is, maar misschien ook -en dat bedenk ik terwijl ik dit schrijf- omdat het opschrijven van je voornemens zoiets is als iets met jezelf afspreken. Het heeft iets van een contract afsluiten met jezelf, en als je een contract hebt dan moet je je er ook aan houden. Dat geldt tenminste voor mij: voor mij is een contract iets 'heiligs' waar je je aan moet houden. Met andere woorden, voor mij heeft een contract rechtstreeks te maken met mijn waarden. Dus als ik van te voren niet zeker weet of ik me aan een contract kan houden, kan ik er maar beter niet aan beginnen. En wat ik me nu óók realiseer, is dat mijn waarden, mijn principes, voor mij zwaarder wegen dan mijn doelen. En dit, het verband tussen waarden en doelen, is het onderwerp van de eerste nieuwsbrief van dit jaar.

Waarden
Wat waarden zijn zou je als volgt kunnen definiëren: 'Waarden zijn de richtlijnen van ons leven die bepalend zijn voor ons gedrag.' Zonder waarden zouden al die kleine en grote dingen die we dagelijks ondernemen in feite zinloos zijn. We kunnen dus wel stellen dat waarden als de aanhoudende grondtoon voor onze gedragspatronen zijn, als iets wat op de achtergrond altijd aanwezig is en dat van invloed is op alls wat we doen en zeggen en ook denken. Het is dus niet iets wat er even is, wat even oplicht, zeg maar, en dan weer is afgelopen. In die zin is duidelijk dat een 'waarde' nooit op je lijstje met goede voornemens kan staan want, is je voornemen eenmaal een feit, heb je iets eenmaal gedaan, dan kun je het van je lijstje schrappen.  Principes zijn blijven en zijn bepalend voor je handelingen, je houding, je instelling en je mening.
Staat er dus op je lijstje met goede voornemens 'Meer tijd doorbrengen met de kinderen' dan ligt daar naar alle waarschijnlijkheid een waarde als 'een goede ouder zijn' aan ten grondslag. In die zin is meer tijd doorbrengen met de kinderen dus het gevolg van wat voor jou een vereiste is van een goed ouderschap. In die zin zul je ook andere dingen wel of niet doen, zoals geen of weinig snoep maar goed eten geven, erop letten dat je kind voldoende slaap krijgt, warm genoeg is aangekleed zodat het geen kou hoeft te lijden, tijdig de luiers verschonen, enzovoort. Het gedrag dat jij als ouder nastreeft is dus het resultaat van de waarde van wat voor jou een goed ouderschap is.
Op dezelfde manier zou je kunnen zeggen dat populaire voornemens zoals, bijvoorbeeld, 'afvallen' of 'stoppen met roken' het resultaat zijn van een waarde als 'mijn lichaam is mijn tempel en daar wil ik goed voor zorgen.' Het willen uitpraten van een ruzie kan het resultaat zijn van een principe als 'een zuiver geweten hebben'.
Het is belangrijk om te weten wat jouw waarden zijn. Een manier om daar achter te komen is door stil te staan bij de verschillende aspecten van je leven en je af te vragen hoe je wilt zijn, wat voor mens je wilt zijn. Hoe wil je zijn als zoon/partner/broer of zus/ouder/vriend of vriendin/buur/collega... Hoe wil je zijn als mens? Met het opschrijven van je ideaalbeeld als mens verkrijg je een beeld van je waarden, van je principes. Met andere woorden: waarden hebben rechtstreeks te maken met de mens die je wilt zijn, met de mens die handelt in overeenstemming met datgene wat voor jou in jouw leven van belang is.
De bonus die je daarmee binnenhaalt is dat je, wanneer het je lukt om in overeenstemming met je waarden te leven, steeds meer zin aan je bestaan zult kunnen ontlenen en dát heeft weer tot gevolg dat je minder last zult hebben van stress. En hoe minder stress, hoe beter de HSP'er zich voelt! Hoe meer je in overeenstemming leeft met je waarden, hoe minder last je zult hebben van stress, zenuwen en zorgen aangezien je altijd zo veel mogelijk zult kiezen voor de dingen die bij je horen en die dus bevordelijk zijn voor je innerlijke rust en vermogen tot acceptatie.

Doelen
Het verschil tussen doelen en waarden is niet voor iedereen even duidelijk. Doelen en waarden hebben met elkaar te maken, maar ze zijn niet hetzelfde. Behoor jij tot die groep mensen die elk nieuw jaar een lijstje met goedevoornemens maakt, dan wil je natuurlijk ook graag dat die voornemens realiteit worden. In dat geval is het een goed idee dat je leert onderscheiden tussen het een en het ander en dat je elk van je voornemens koppelt aan de onderliggende waarde. Als je duidelijk hebt dat je met roken wilt stoppen omdat dit aansluit bij jouw principe van 'mijn lichaam is mijn tempel' en dat je zo goed mogelijk voor die tempel wilt zorgen, dan is de kans dat je voornemen slaagt veel groter dan als wanneer je alleen maar wilt stoppen om te stoppen. Anders gezegd, door er een dieper liggende waarde aan te koppelen, iets wat verder gaat dan alleen maar een oppervlakkige motivatie (bijvoorbeeld: 'dan hou ik geld over' of 'omdat roken ongezond is') wordt je kans van slagen een stuk groter, immers, je doet een stap op weg naar de mens die je wilt zijn.
In die zin zijn doelen niet meer dan stations op je levenspad. Je verwezenlijkt doelen omdat je grondhouding (de mens die je wilt zijn) dat van je verlangt. Je doelen helpen je bij het voortgaan op je pad; je neemt je iets voor, je doet het en werkt het af, je schrapt het van je lijstje en je kunt in dezelfde lijn door naar het volgende station. Die lijn, het pad, dat is de waarde; de stations die je daarop bereikt en die je kunt afturven, dat zijn je doelen, je voornemens.
Ik zal je nog een voorbeeld geven. Je neemt je voor om russisch te gaan leren. Het leren van de russische taal is een station op je pad dat bepaald wordt door het willen leren van nieuwe dingen, je leergierigeheid. Jezelf blijven ontwikkelen, het vergaren van kennis, is een waarde. In die zin kun je andere stations bereiken, zoals die van yoga leren, of engels, of gitaarspelen, enzovoort.
Nog eentje. Stel dat je houdt van reizen. Reizen op zich is de waarde. Het is iets wat belangrijk voor je is: nieuwe landen en culturen leren kennen, musea over de hele wereld bezoeken, dat is iets wat bij je hoort en waar je naar jouw idee een beter mens van wordt. Maar maak je een reis naar Parijs, naar Tokio of Thailand, dan kruis je die van je lijstje zodra je er bent geweest, want dat zijn (reis)doelen. Je reislust is de reden, het motief dat leidt tot het stellen van doelen. Je kruist de bestemmingen van je lijstje, maar je reislust blijft doorgaan.

Je waarden kennen om je doelen te bereiken
Alvorens je lijstje met goede voornemens op te stellen, is het een goed idee om eerst eens een inventaris van je waarden te maken. Daarbij is het van belang dat je begrijpt dat je waarden bepalend zijn voor je dagelijkse gedrag, voor de manier waarop je je opstelt tegenover alle verschillende mensen en dingen die je op een dag zoal tegenkomt en voor de beslissingen die je moet nemen (en de manier waarop!). Je waarden bepalen wie je bent en wie je wilt zijn. Ze geven je inzicht in waarom je iets zus doet of zo.
Wanneer je je lijstje waarden gebruikt om de zin te ontdekken achter de doelen die je jezelf wilt stellen en dan ook nog eens nadenkt over het verband tussen die twee dan kan het niet anders dan dat je 'doel', je 'goede voornemen' veel meer gewicht krijgt en je je dus met meer overtuiging en motivatie zult inzetten voor de verwezenlijking ervan, immers, de verwezenlijking ervan maakt je tot de mens die je wilt zijn. En mocht het zo zijn dat een van de voornemens die op je lijstje staan geen achterliggende, diepere waarde hebben, nou, schrap het dan maar meteen van je lijstje, want ik weet bijna zeker dat dát voornemen niet gaat lukken; je kunt je tijd en energie wel beter besteden.

Samengevat: 
  • Ga na welke facetten je leven heeft (kind, ouder, partner, broer/zus, buur, collega, enzovoort) 
  • Bedenk hoe je in elk van die facetten wilt zijn (trouw, eerlijk, altijd beschikbaar, vriendelijk, streng, stipt, enzovoort, zorgzaam, enzovoort) en schrijf dat bij elk facet (dit zijn je waarden) 
  • Maak een lijstje met 'goede voornemens' (doelen)  
  • Zoek bij elk doel de onderliggende, bepalende waarde 
  • Schrijf bij elke combinatie van doel en waarde(n) een paar zinnen over het verband tussen beide.


Ik wens je een goed jaar met gerealiseerde doelen en bereikte stations op je weg naar de mens die je wilt zijn!